Puente La Reina
Prawdopodobnie żadne miejsce nie jest wstanie tak idealnie przywołać atmosfery średniowiecznych pielgrzymek, jak miasteczko PUENTE LA REINA, leżące 200 km na południowy zachód od Pamplony. Jest to punkt styczny dwóch głównych szlaków Hiszpanii: szlaku nawarskiego przez Roncesvalles i Pamplonę oraz aragońskiego, przecinającego miejscowości Jaca, Leyre i Sangiiesa. Stąd wszyscy pielgrzymi zdążali już jedną drogą do Santiago. Na wschodnim krańcu miasta wznosi się Iglesia del Crucifijo, kościół zbudowany w XII w. przez zakon templariuszy. Jego kruchtę zdobią muszle małży (symbol pielgrzymek do Santiago), z boku mieści się dawne hospicjum pielgrzymów, młodsze od kościoła, ale i tak bardzo stare. Wysokie budynki w mieście wzdłuż c/Mayor dumnie prezentują swoje herby. Jest tu też inny kościół, Santiago, z mocno zniszczonym portalem i pięknym posągiem św. Jakuba wewnątrz. Mostowi na końcu ulicy miasto zawdzięcza swoją nazwę. Ten najpiękniejszy w Hiszpanii średniowieczny most został zbudowany pod koniec XI w. z polecenia króla i do dziś dnia jest używany przez pieszych i zwierzęta. Dla ruchu kołowego zbudowano brzydki, nowoczesny most.
Informacje praktyczne
Wybór miejsc noclegowych na terenie miasta ogranicza się do Hostal Puente, Paseo de los Fueros (tel.948/340146), który cechuje przyjemna atmosfera, czystość i smaczne posiłki; wadą jest to, że bywa hałaśliwy. Zaraz za miastem, przy głównej drodze do Pamplony, stoi stary budynek z nowoczesnym basenem. Jest to dość luksusowy Mesón del Peregrino (tel.948/340075; faks 341190;). W jego sąsiedztwie znajduje się Hotel Jakue (tel.948/341017; faks 341120), z pokojami o podobnie wysokim standardzie. W Mendigorrii, 5 km na południe, jest dobry kemping z dużym basenem, El Molino (tel.948/340604; faks 340082). Większość lokali usadowiła się wzdłuż głównej ulicy otaczającej miasteczko. Doskonałe obiady za około 1500 ptas proponuje La Conrada, Cerco Nueco 77 (obok schroniska Puente), a do Sideria Ilzarbe warto wpaść na doskonały cider i tapas.
Estella
Dwadzieścia kilometrów dalej na zachód leży ESTELLA, piękne miasto obfitujące w zabytki. W XIX w. było główną siedzibą karlistów podczas wojen domowych; co roku w maju odbywa się tu procesja na jedną z pobliskich gór dla uczczenia pamięci poległych. Centrum miasta wyznacza Plaża de los Fueros, ale większość ciekawszych budynków znajduje się w Barrio San Pedro de la Rua po drugiej stronie rzeki.
Obok wznosi się Palacio de los Reyes de Navarra, rzadki przykład tak szeroko zakrojonej romańskiej architektury świeckiej. Część pałacu udziela obecnie gościny galerii sztuki (wt.-sb. 11.00-13.00 i 17.00-19.00; nd. i fiesty 11.00-13.00; wstęp bezpł.), poświęconej malarzowi Gustave de Maeztu.
Estella ma wiele kościołów: ciekawy jest odwiedzany przez pielgrzymów, ufortyfikowany kościół San Pedro de la Rua (tylko po umówieniu), którego główne wejście wykazuje niewątpliwe wpływy mauretańskie. Pracownicy Turismo zwykle gotowi są oprowadzać turystów po świątyni. Od dawnego ayuntamiento, eleganckiego szesnastowiecznego budynku naprzeciwko palacio, biegnie c/de la Rua z wieloma starymi domami kupieckimi. Jeszcze dalej, za stadniną, stoi opuszczony kościół Santo Sepulcro z rzeźbionymi gotyckimi drzwiami z XIV wieku. By dojść do kościoła San Miguel, trzeba za mostem skręcić w lewo, a potem w prawo na górę. Sam budynek nie jest wyjątkowy, wyróżnia się tylko północne wejście – prawdziwy klejnot na trasie pielgrzymek. Delikatne kapitele są cudowne, podobnie jak reliefy Trzy Marie przy grobie i Św. Michał walczący ze smokiem. Po takim wstępie ponure wnętrze sprawia zawód, a zresztą można je zwiedzać tylko przed samą mszą lub zaraz po niej (pn.-pt. 19.00; nd. 8.30, 11.30 i 13.00).
Informacje praktyczne
Zaraz za mostem znajduje się dobrze wyposażone biuro Turismo, c/San Nicolas 1 (III-XII pn.-pt. 10.00-14.00 i 16.00-19.00, weekendy 10.00-14.00; tel.948/554011). Pobyt w Estelli umożliwia wiele niedrogich hoteli wokół Plaza de los Fueros. Godna uwagi jest Fonda San Andres, Plaza de Santiago 58 (tel.948/550448;@), ale w okolicznych uliczkach można znaleźć kilka tańszych hotelików, takich jak El Volante, c/Merkatondoa 2 (tel.948/553975), i Fonda Izarra, c/Calderena (tel.948/550678) z przyjemnym barem, oraz Fonda Maetzu (tel.948/550432) na tej samej ulicy. Kto tęskni za odrobiną komfortu, powinien odwiedzić Hostal Cristina, Baja Navarra 1 (tel.948/550772; faks 550750). W wiosce Abarzuza, 8 km na północ, jest casa rural Casa Laguao (tel.948/ 520203) i obozowisko Camping Lizarra (tel.948/551733).
Estella ma wiele barów, w których podają smaczne platos combinados. Natomiast restauracje są drogie (z wyjątkiem tych na terenie fondas), choć w porze obiadowej serwują menu za 800-1200 ptas.
Latem kursują specjalne autobusy na plażę. Są też kursy do Pamplony (11 dziennie), Logrono (7 dziennie) i San Sebastian (4 dziennie).
Z Estelli do Logrońo
Od Estelli trasa pielgrzymek pokrywa się z główną szosą do Logrońo. Po drodze jest wiele interesujących przystanków. W IRACHE, niedaleko wioski Ayegui, znajduje się klasztor cystersów (wt.-pt. 10.00-14.00 i 17.00-19.00, prócz wt. po południu; sb. i nd. 9.00-14.00 i 16.00-19.00) z ozdobnym krużgankiem w stylu plateresk. Obok przyległego Museo de Vino (zasadniczo poświęconego Bodega Irache) w murze są dwa kurki, teoretycznie dla użytku pielgrzymów – z jednego wypływa woda, a z drugiego czerwone wino. 17 km dalej leży LOS ARCOS, z eleganckim kościołem Santa Maria (9.00-14.00) i gotyckim krużgankiem. Szukającym noclegu można polecić czysty i wygodny Hostal Ezequiel (tel.948/640296), który stosuje zniżki dla pielgrzymów. Dobrym miejscem na spędzenie nocy może być także Hostal Monaco, Plaza del Coso 22 (tel.948/640000; faks 640025; z łazienką).
Siedem kilometrów dalej leży TORRES DEL RIO. Ta bezpretensjonalna wioska powstała wokół kościoła Grobu Świętego, niewielkiego budynku na planie ośmiokąta, którego przeznaczenie nie jest jasne – mogła to być jakaś fundacja templariuszy albo kaplica cmentarna. Na ścianie kościoła wywieszono nazwiska trzech kobiet, które opiekują się tym zabytkiem. Każdą z nich można poprosić o oprowadzenie po kościele (o każdej przyzwoitej porze) za niewielką opłatą. Wewnątrz zaskakuje zwiedzających widok mauretańskiej kopuły.
VIANA to ostatni przystanek przed granicą, miejsce, w którym zmarł Cesar Borgia, syn papieża Aleksandra VI Borgii. Jest tu wiele pięknych, renesansowych i barokowych pałaców oraz gotycki kościół Santa Maria z renesansową rzeźbioną kruchtą. Logrońo leży tylko 10 km stąd, ale można tu przenocować w pensjonacie La Granja w Vianie, c/Navarro Villoslada 19 (tel.948/645078), gdzie czekają wygodne pokoje z łazienkami. W Vianie, przy Plaza de los Fueros, jest również godne polecenia Turismo (pn.-pt. 10.00-14.00 i 16.45-20.00; sb. 10.15-14.00).